Συνειδητότητα χωρίς επιλογές

Σε μια μικρή ιστορία Ζεν, ο μαθητής ρωτά τον δάσκαλο: “Το καλοκαίρι ζεσταίνομαι και τον χειμώνα κρυώνω, τι να κάνω;”

Ο δάσκαλος απαντά με ένα ερώτημα, δείχνοντας στον ορίζοντα ένα καράβι που πλέει μέσα στη θάλασσα: “Μπορείς να σταματήσεις το καράβι να φτάσει στον προορισμό του;”

Λαβύρινθος και Μινώταυρος

Ένας ανατρεπτικός αποσυμβολισμός

Τόσο περίτεχνα και πολύπλοκα κατασκευασμένος αλήθεια ο κοσμικός μας λαβύρινθος και τόσο δυσδιάκριτη η έξοδος προς την ελευθερία! Ποιος θα μας προσφέρει τον μίτο της Αριάδνης για να μας λυτρώσει όταν στο σχέδιο του Δημιουργού δεν βλέπουμε να περιλαμβάνεται καμιά έξοδος; Καθημερινά βιώνουμε στο πετσί μας ότι ο κόσμος που ξέρουμε δεν μπορεί να μας προσφέρει αληθινή αγάπη, ασφάλεια, ευτυχία, γαλήνη, δεσμούς αληθινής αφοσίωσης. Τα πάντα, ωστόσο, στο περιβάλλον μας, συνωμοτούν για να μας πείσουν ότι έξω από τον εσωτερικό μας εαυτό, αυτά τα αγαθά της ζωής είναι εφικτά. Όπως είπαν και οι σοφοί διδάσκαλοι του παρελθόντος, ο κόσμος μοιάζει με παζάρι όπου όλοι πλασάρουν τα εμπορεύματά τους: Έκσταση! Λύτρωση! Φήμη! Απελευθέρωση από το φόβο! Τιμή και σεβασμός! Εκπλήρωση! ...και διάφορες άλλες τέτοιες πραμάτειες… 

Η αντίσταση στην αφύπνιση και το βλέμμα της κένωσης

Πριν μελετήσεις το Ζεν,

τα βουνά είναι βουνά και τα ποτάμια είναι ποτάμια.

Όταν αρχίσεις να μελετάς το Ζεν

τα βουνά δεν είναι πια βουνά μήτε τα ποτάμια ποτάμια.

Σαν αποκτήσεις τη Φώτιση όμως

τα βουνά ξαναγίνονται βουνά

και τα ποτάμια ξαναγίνονται ποτάμια.

Ο μέσος σύγχρονος άνθρωπος, μπορούμε να πούμε, δε ζει αληθινά αλλά παρασέρνεται από όσα καθημερινά του συμβαίνουν. Ανεβοκατεβαίνει σύμφωνα με τα κύματα της ζωής χωρίς να στοχάζεται ποτέ για το νόημα, την αξία ή το σκοπό της. Αφοσιώνεται στην ικανοποίηση των αισθήσεών του και προσπαθεί να αποκτήσει υλικά αγαθά, να ξεχωρίσει από τους υπόλοιπους και να ικανοποιήσει τις ατέλειωτες φιλοδοξίες του. Αν λίγο ωριμάσει, όπως λέμε, υποτάσσει την προσωπική του ικανοποίηση στην εκπλήρωση των διαφόρων οικογενειακών και κοινωνικών καθηκόντων χωρίς να καταβάλει όμως προσπάθεια να κατανοήσει από ποια πηγή πηγάζει κι αυτή η επιθυμία του.  Ο μέσος σύγχρονος άνθρωπος θεωρεί τον εαυτό του «θρήσκο» και εκνευρίζεται μ’ αυτόν που αμφισβητεί την πίστη του αλλά η θρησκεία του είναι εξωτερική και συμβατική. Απλώς συμμορφώνεται στο τυπικό της εκκλησίας και λαμβάνει μέρος στις τελετουργίες της κι αισθάνεται πως έχει πράξει ό,τι είναι απαραίτητο σ’ αυτό τον τομέα. Η πίστη του σ’ ένα μελλοντικό παράδεισο, αν τυχόν πιστεύει σε κάτι τέτοιο, είναι εντελώς θεωρητική, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι κάνει τα πάντα για να αναβάλλει όσο το δυνατόν περισσότερο την αναχώρησή του, για να γευτεί τις ουράνιες απολαύσεις. Με λίγα λόγια, πιστεύει ότι η μόνη πραγματικότητα είναι αυτός ο φυσικός κόσμος, που μπορεί να τον δει και να τον αγγίξει και γι’ αυτό είναι γερά γαντζωμένος στα επίγεια αγαθά και τους αποδίδει ζωτική αξία. 

Συμβαίνει καμιά φορά αυτός ο μέσος άνθρωπος να εκπλαγεί από μια αλλαγή στον εσωτερικό του κόσμο η οποία μπορεί να προέλθει κάτω από μια σειρά αλλεπάλληλων απογοητεύσεων ή μετά από ένα ισχυρό συναισθηματικό σοκ όπως είναι μια σοβαρή αρρώστια, μια χρεοκοπία, μια απώλεια ενός αγαπημένου ανθρώπου. Κάποιες φορές πάλι, η αλλαγή αυτή μπορεί να γίνει σταδιακά, μέσα σε πλήρη υγεία κι ευημερία και να μην μπορεί να αποδοθεί σε κάποια συγκεκριμένη αιτία. Η αλλαγή αυτή παρουσιάζεται με το αίσθημα του ανικανοποίητου, με μια αόριστη αίσθηση ελλείψεως. Είναι κάτι το ακαθόριστο κι άπιαστο που είναι αδύνατον να περιγράψει.

Στην παραπάνω κατάσταση, προστίθεται βαθμιαία, η αίσθηση της ματαιότητας και της “μη πραγματικότητας” της συνηθισμένης ζωής. Όλες οι προσωπικές υποθέσεις οι οποίες πριν απορροφούσαν τόσο την προσοχή και το ενδιαφέρον του, μοιάζουν σαν να αποσύρονται ψυχολογικά στο βάθος. Χάνουν τη σημασία και την αξία τους. Καινούργια προβλήματα αναδύονται στην επιφάνεια. Το άτομο αρχίζει να ερευνά την αρχή και το νόημα της ζωής, να αναρωτιέται ποια είναι η αιτία για ένα σωρό πράγματα, τα οποία πριν θεωρούσε δεδομένα, να στοχάζεται πάνω στην ανθρώπινη δυστυχία, στον πόνο, στην ανισότητα, στην έλλειψη ελευθερίας.

Όταν ο άνθρωπος φτάσει σ’ αυτό το σημείο, έχει την τάση να παρεξηγεί και να παρερμηνεύει την κατάστασή του. Τρομοκρατημένος με την πιθανότητα διανοητικής ανισορροπίας, προσπαθεί να την καταπολεμήσει με διάφορα μέσα, κάνοντας απελπισμένες προσπάθειες να προσκολληθεί ξανά στην πραγματικότητα της συνηθισμένης ζωής που δείχνει να του γλιστράει μέσα απ’ τα χέρια του. Συχνά ρίχνεται με τα μούτρα σε μια δίνη εξωτερικής δράσης, αναζητώντας νέες απασχολήσεις, νέα ερεθίσματα, νέες εντυπώσεις και νέες ανούσιες κοινωνικές συναναστροφές. Με αυτό τον τρόπο καταφέρνει για ένα διάστημα να ξαλαφρώσει λίγο την κατάστασή του αλλά δεν μπορεί να απαλλαγεί από αυτήν εντελώς. Η αίσθηση της ματαιότητας εξακολουθεί να υπάρχει στα βάθη του είναι του, υπονομεύοντας τα θεμέλια της καθημερινής ζωής του, οπότε μπορεί να ξεσπάσει πάλι ύστερα από πολύ καιρό, με καινούργια ένταση. Η κατάσταση του ανευχαρίστητου και της ταραχής γίνεται όλο και πιο οδυνηρή και το αίσθημα του εσωτερικού κενού πιο αφόρητο. Όλα όσα αποτελούσαν την ζωή ως τώρα, του φαίνεται πως εξαφανίζονται σαν όνειρο, ενώ κανένα φως δεν φαίνεται ακόμα πουθενά. Στην πραγματικότητα, δεν ξέρει καν την ύπαρξη ενός τέτοιου φωτός ή δεν μπορεί να πιστέψει ότι κάποιο φως μπορεί ποτέ να τον φωτίσει.

Κάθε προσπάθεια να κρατηθεί στην επιφάνεια θα αποδειχθεί τελικά μάταιη και το μόνο που θα καταφέρει είναι να καθυστερήσει την πνευματική του αφύπνιση. Το εσωτερικό φως πάντα θα λάμπει αλλά απαιτείται μεγάλο θάρρος, επιμονή, πειθαρχία και παράδοση για να αντέξει κανείς την κατάρρευση της εξωτερικής πραγματικότητας και να εισχωρήσει στην πραγματικότητα του εσωτερικού κόσμου. Επιμονή και πειθαρχία σ' αυτό που συμβαίνει γιατί όλα τότε αναποδογυρίζουνε. Θάρρος για να αποδεχτείς το παράλογο. Τα βουνά δεν είναι πια βουνά μήτε τα ποτάμια είναι ποτάμια. Καθώς ο άνθρωπος οπισθοδρομεί από το ακραίο σημείο της πύκνωσης των μορφών σε όλο και πιο εσωτερικές περιοχές, απαλλάσσεται τελικά από τη δουλεία των αισθήσεων και της αισθησιοκρατούμενης λογικής για να καταφέρει να ζήσει τα βαθύτερα περιεχόμενα του ψυχικού του κόσμου. Η εξωτερική πραγματικότητα φαίνεται πλέον μη πραγματική, πλασματική και η εσωτερική πραγματικότητα, η οποία περιέχει αρχετυπικές εικόνες, γίνεται η μόνη πραγματικότητα. Όταν όμως ο άνθρωπος εξαντλήσει την αφομοίωση των αρχετύπων, που προβάλλουν τη σκιά τους στον έξω κόσμο και τροποποιούν την όψη του, εισχωρεί σε μια περιοχή κενή από σύμβολα. Όπως η τροφή που εισέρχεται στον οργανισμό με συγκεκριμένη μορφή διασπάται και γίνεται άμορφη με το μάσημα και τελικά διαλύεται στο πεπτικό σύστημα για να μεταλλαχθεί σε ενέργεια έτσι και στην ψυχική περιοχή έπειτα από μια διεργασία απειράριθμων αλχημικών μεταστοιχειώσεων φτάνει κανείς στην κατάσταση που είναι γνωστή στο ΖΕΝ ως «κενό» ή κένωση.

Ο άνθρωπος που έχει φτάσει στην παραπάνω κατάσταση κι ο άνθρωπος που κυριαρχείται από τις αισθήσεις του, ιδιαίτερα από την όραση, βλέπουν φαινομενικά τον ίδιο κόσμο με μια διαφορά. Ο πρώτος, σε αντίθεση με τον δεύτερο, μεταφέρει με το βλέμμα της κένωσης, στον έξω κόσμο, την εσωτερική αίσθηση της κένωσης, που είναι καθαρή συνειδητότητα. Τα βουνά ξαναγίνονται βουνά, η εξωτερική πραγματικότητα ξαναγίνεται πραγματικότητα, αλλά λουσμένη πλέον στην «ουσία» που εκπηγάζει από τον χώρο του κενού και που ρέει προς τα έξω από την εσώτατη περιοχή του ανθρώπου.

 Συνοδοιπόροι είμαστε με τον ίδιο προορισμό...

Μετά τη σκέψη, τι;

Συνεχώς σχηματίζουμε ή συλλαμβάνουμε ιδέες, ασταμάτητα κάνουμε σκέψεις, επειδή νοιώθουμε πως είναι πάρα πολύ δύσκολο να ζήσουμε χωρίς αυτές. Διότι αν δεν είχαμε αυτές τις σκέψεις να απασχολούν το νου μας θα υποχρεωνόμασταν να επιστρέψουμε βίαια στην τρέχουσα στιγμή. Και είναι ίσως αυτό που φοβόμαστε περισσότερο. Το να ζήσουμε στο τώρα είναι πολύ επικίνδυνο. Μπορεί αιφνιδιαστικά να καταστρέψει όλες τις πεποιθήσεις μας και μαζί μ' αυτές και την ψεύτικη εικόνα που χτίσαμε τόσον καιρό για τον εαυτό μας και να μας αναγκάσει να έλθουμε αντιμέτωποι με την αληθινή μας φύση.

Όλη η ζωή μας βασίζεται στη σκέψη. Έτσι μας έμαθαν. Από τη στιγμή που ξυπνάμε το πρωί μέχρι να κοιμηθούμε, η σκέψη βρίσκεται σε λειτουργία, πανούργα, απεγνωσμένη, αισιόδοξη ή απελπισμένη, αναζητώντας την ευχαρίστηση ή προσπαθώντας να αποφύγει τη δυσαρέσκεια. Έτσι ανάμεσα στις συμπληγάδες του παρελθόντος και του μέλλοντος συνθλίβουμε τη στιγμή. Δε ζούμε ποτέ στο τώρα. Ζούμε μέσα απ’ τη μνήμη στο παρελθόν ή μέσα απ’ την προσδοκία σε ένα φανταστικό μέλλον. Μέσα απ’ τις επαναλαμβανόμενες εμπειρίες που έχουμε βιώσει, ο νους μας έχει απολέσει πλέον την αθωότητά του. Είναι κουρασμένος, ανήσυχος και φορτωμένος με ανόητες πεποιθήσεις, προκαταλήψεις, ψευδαισθήσεις. Κι έτσι δε μπορούμε να δούμε πλέον καθαρά γύρω μας. Δεν μπορούμε να δούμε την αληθινή ομορφιά της ζωής.  Δεν βλέπουμε τον συνάνθρωπό μας αλλά την εικόνα που έχουμε σχηματίσει γι’ αυτόν. Αλλά το κυριότερο είναι πως δε μπορούμε να προσεγγίσουμε τον ίδιο μας τον εαυτό.

Πως είναι δυνατόν λοιπόν ο νους να επανακτήσει την φρεσκάδα του; Πως μπορεί να αδειάσει η μνήμη από τις εμπειρίες για να ξαναγεννηθεί η αθωότητα; Πως μπορεί να μην επεμβαίνει η σκέψη έτσι ώστε όταν κοιτάζουμε ένα ηλιοβασίλεμα, ένα γνωστό τοπίο ή το πρόσωπο του φίλου μας να το βλέπουμε σαν για πρώτη φορά; Όταν βαδίζουμε στον ίδιο μονοπάτι να θαυμάζουμε ότι υπάρχει γύρω μας σαν να μην έχει ξανασυμβεί; Όταν αγγίζουμε το χέρι του συντρόφου μας να είναι το πρώτο, τα παρθενικό άγγιγμα;

Μπορεί να συμβεί αλήθεια αυτό; Ναι μπορεί !... αν ανακαλύψουμε την σημασία της προσοχής. Γιατί είναι η προσοχή που οδηγεί τελικά στην επίγνωση. Τι σημαίνει προσοχή; Προσοχή ή παρατήρηση είναι η ικανότητά μας να παρατηρούμε και να παραμένουμε συνειδητοί καθώς εμφανίζονται οι αισθήσεις, τα συναισθήματα και οι σκέψεις. Όταν βαδίζεις, λέει ο Όσσο, να παρατηρείς τι συμβαίνει γύρω σου και μέσα σου ταυτόχρονα. Τα φώτα, τα καταστήματα, τα δέντρα, τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που αντικρίζεις αλλά και τα συναισθήματα που γεννιούνται μέσα σου παρατηρώντας τα.  Πως νοιώθεις βλέποντας σήμερα τόσα μαγαζιά κλειστά; Να παρατηρείς όμως τα συναισθήματα σου αποστασιοποιημένα χωρίς καμιά εκλογή, λέει ο Κρισναμούρτι, χωρίς καμιά σύγκριση, χωρίς καμιά επίκριση, απλώς και μόνον να παρατηρείς. Η διδασκαλία του ΖΕΝ επιμένει πως δεν χρειάζεται να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε ή να σταματήσουμε με βία την επικριτική λειτουργία του νου. Αυτό που απαιτείται στην εσωτερική εργασία είναι η καλλιέργεια της επίγνωσης του τι συμβαίνει, η καλλιέργεια της παρατήρησης. Όλες οι αλλαγές ξεκινούν από τη νέα κατάσταση που σιγά-σιγά αρχίζει να δυναμώνει μέσα μας, ενώ ταυτόχρονα αδυνατίζει η δομή του εγωικού νου και της κυριαρχίας που ασκεί στην εσωτερική μας πραγματικότητα.

Αν προσπαθήσουμε να ασκηθούμε στην προσοχή, θα δούμε στην αρχή πως ο νους μας συνεχώς κρίνει, επικρίνει ή επιδοκιμάζει: «Μ’ αρέσει», «δεν μ’ αρέσει», «είναι άσχημο», «είναι όμορφο», «αξίζει», «δεν αξίζει». Τέτοιου είδους δηλώσεις εμποδίζουν την επίγνωση. Μόνο όταν υπάρχει παρατήρηση αυτού που συμβαίνει χωρίς επίκριση, τότε μόνον βλέπουμε πραγματικά. Σ’ αυτή την κατάσταση δεν βλέπει ο νους μας, δεν βλέπει η σκέψη, ούτε η διανόηση. Βλέπει αυτός που κρύβεται πίσω από όλα αυτά. Αναδύεται στην επιφάνεια η πρωταρχική αθωότητα μας και τότε χωρίς την ανάγκη κανενός δασκάλου ή βιβλίου ψυχολογίας, χωρίς την βοήθεια κάποιας θρησκείας ή φιλοσοφίας, αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τη φύση και τη δομή του δικού μας εαυτού. Όσο και αν νομίζουμε ότι αυτό είναι εύκολο, αν το προσπαθήσουμε, θα δούμε ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο, τουλάχιστον στην αρχή της προσπάθειας. Κι αυτό συμβαίνει γιατί ζούμε μέσα στη μηχανικότητα. Τίποτα δεν έχουμε μάθει να κάνουμε συνειδητά. Απλώς νομίζουμε πως είμαστε ξύπνιοι. «Ξεχνούν και δεν προσέχουν ότι συμβαίνει γύρω τους, στον ξύπνιο του οι άνθρωποι, όπως στον ύπνο τους» λέει ο Ηράκλειτος. Πώς να παρατηρήσουμε τον εαυτό μας όταν εμείς απουσιάζουμε απ’ αυτόν; Η προσοχή μας πρέπει να είναι απόλυτη, όχι διανοητική ή συναισθηματική αλλά η ολοκληρωτική προσοχή που δίνει κάποιος όταν βρίσκεται μπροστά σε έναν αληθινό κίνδυνο ή αντιμέτωπος με μια μεγάλη κρίση. Μόνο σ’ αυτή την απόλυτη προσοχή μπορεί να πραγματοποιηθεί η υπέρβαση της σκέψης, να εδραιωθεί η επίγνωση και να ξεκινήσει η διαδικασία της αυτογνωσίας.

 

«Αν κοιτάξεις τον εαυτό σου χωρίς σκέψεις,

χωρίς κρίσεις και συγκρίσεις

χωρίς επιλογές και απορρίψεις

με “μάτια” καινούργια, διάφανα και αθώα

τότε θα ανακαλύψεις ότι δεν υπάρχει παρατηρητής και παρατηρούμενο

αλλά αυτό που ΕΙΝΑΙ – αδιαίρετο και ΕΝΑ

χωρίς αρχή και τέλος»

Όσσο

«Να τα βλέπεις όλα με πρωτόγονη ματιά

να τα βλέπεις όλα σαν για πρώτη φορά

να τα βλέπεις όλα σαν για τελευταία φορά»

Νίκος Καζαντζάκης

«Πάντ’ ανοιχτά, πάντ’ άγρυπνα, τα μάτια της ψυχής μου»

Διονύσιος Σολωμός

Συνοδοιπόροι είμαστε με τον ίδιο προορισμό...