Το Καλό και το Κακό

Με αφορμή το πολύ ωραίο άρθρο της φίλης "Με τα Φτερά της Ψυχής" σχετικά με το δρόμο της Αρετής και της Κακίας σκέφτηκα να αναρτήσω ένα άρθρο για το καλό και το κακό!

Γιατί κάποιες φορές συμπεριφερόμαστε ενάρετα και άλλες γινόμαστε απίστευτα κακοί; Τι είναι καλό και τι κακό; Πράγματι, το καλό και το κακό είναι κάτι μεταφυσικό; Ποια είναι η σημασία τους; Είναι χαρακτηριστικό της εκάστοτε κοινωνίας ή του κάθε ανθρώπου μεμονωμένα; Τι μπορεί, εάν μπορεί βέβαια, να κάνει ο άνθρωπος για να περιορίσει το κακό και να βοηθήσει στην επικράτηση του καλού;

Οι απαντήσεις είναι πολλές και όχι πάντα πειστικές. Για κάποιους φιλοσόφους, όπως για τον Σωκράτη, το κακό είναι απλώς άγνοια, η ανικανότητα κάποιου να καταλάβει τι είναι το καλό. Για άλλους, όπως για τον Χέγκελ, το κακό είναι το άλλο πρόσωπο του καλού, και, μάλιστα, είναι χρήσιμο. Πολλές θρησκείες, αντίθετα, μιλούν για ένα απόλυτο, υπερφυσικό κακό: τον διάβολο. Οι θεολόγοι όμως δυσκολεύονται να συμφιλιώσουν την ύπαρξη αυτού του κακού με έναν καλό Θεό. Διάσημο έχει μείνει το δίλημμα του Έλληνα φιλόσοφου Επίκουρου (342-270 π.Χ.) για τη θεία δίκη: «Ο Θεός, ή θέλει να εξαφανίσει τα κακά και δεν μπορεί ή μπορεί και δεν θέλει ή ούτε θέλει ούτε μπορεί. Αν θέλει και δεν μπορεί, είναι ανίσχυρος: αυτή δεν είναι ιδιότητα του Θεού. Αν μπορεί και δεν θέλει είναι φθονερός, κάτι που ομοίως είναι αντίθετο στον Θεό. Αν ούτε θέλει ούτε μπορεί, είναι φθονερός και ανίσχυρος, άρα δεν είναι Θεός. Η περίπτωση του να θέλει και να μπορεί είναι η μόνη που αρμόζει στον Θεό. Από πού προέρχεται λοιπόν η ύπαρξη των δεινών και γιατί ο Θεός δεν τα εξαφανίζει;».
Ο ορισμός που ικανοποιεί τους πάντες είναι ο εξής: το κακό είναι το αντίθετο του καλού, δηλαδή ό,τι δεν είναι επιθυμητό. «Μην κάνεις στους άλλους αυτό που δεν θα ήθελες να κάνουν σε σένα», λέει ο χρυσός κανόνας, παρών σε όλες τις θρησκείες. Το κακό είναι ό,τι δεν επιθυμούμε για τον εαυτό μας. Και φαίνεται δύσκολο να τολμήσουμε κάποιον πιο ακριβή ορισμό. Ο Ιρενάους Άιμπλ Άιμπεσφελτ, ηθολόγος του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ στη Γερμανία, θεωρεί το καλό και το κακό, τον αλτρουισμό και τον εγωισμό έμφυτες συμπεριφορές του ανθρώπου, αποτέλεσμα εκατομμυρίων ετών εξέλιξης. Πρόκειται για έναν συνεχή αγώνα ανάμεσα στο ένστικτο για την κατοχή και την υπεράσπιση του εδάφους μας και στο κοινωνικό ένστικτο της συνεργασίας. Αυτές οι δύο τάσεις συνυπάρχουν στον άνθρωπο σε μια λεπτή ισορροπία, όπως έφερε στο φως και η λογοτεχνία, ξεκινώντας από το μυθιστόρημα του Λούις Στίβενσον Ντόκτορ Τζέκιλ και Μίστερ Χάιντ, όπου σε ένα και μόνο σώμα συνυπάρχουν δύο ψυχές που βρίσκονται σε συνεχή διαμάχη. H κατώτερη ψυχή μας, τα κατώτερα ένστικτα μας, ο κατώτερος εαυτός μας δηλαδή ο προσκείμενος στην ύλη, στις σαρκικές και γήινες απολαύσεις μας, στα πάθη μας, τη φιλοδοξία μας, τον εγωισμό μας, το φθόνο και το μίσος βρίσκεται σε διαρκή διαμάχη με τον ανώτερο πνευματικό εαυτό μας που χαρακτηρίζεται από αγάπη προς τον εαυτό μας και τον πλησίον μας, αλτρουϊσμό, αυτοεκτίμηση και ανιδιοτελή προσφορά βοηθείας.

Ειδικότερα σε ότι αφορά το καλό και την ηθική, η αξία τους φαίνεται και από την άποψη του Δαρβίνου ότι μια φυλή με πολλά μέλη έτοιμα να βοηθήσουν το ένα το άλλο και να θυσιαστούν για το κοινό καλό θα νικούσε τις περισσότερες άλλες φυλές. Σύμφωνα με επιστημονικές μελέτες το καλό είναι πολλών ειδών. Είναι το καλό που πράττουμε σε άτομα με συγγενικούς δεσμούς, σε άτομα που αγαπάμε. Είναι το καλό που πράττουμε σε άτομα χωρίς συγγενικούς δεσμούς, όπως ο πίθηκος ο οποίος ξύνει την πλάτη του άλλου, επειδή ξέρει ότι θα του το ανταποδώσει. Και τέλος είναι το καλό «του καλού Σαμαρείτη», η αυθόρμητη βοήθεια δηλαδή ακόμη και προς αγνώστους. Έχει παρατηρηθεί ότι ορισμένοι άνθρωποι έχουν την τάση να βοηθούν περισσότερο αυθόρμητα απ’ ό,τι κάποιοι άλλοι. Επίσης οι επιστήμονες έχουν παρατηρήσει ότι, όταν βλέπουμε τους άλλους να υποφέρουν, υποφέρουμε κι εμείς. Γι’ αυτό τους παρηγορούμε και αποφεύγουμε τις κακές πράξεις. Πρόκειται για ένα είδος φρένου που μας οδηγεί να μην προκαλούμε πόνο στους συνανθρώπους μας που πάσχουν, αλλά να τους ανακουφίζουμε. Μια άλλη ερμηνεία που δίνουν οι επιστήμονες για το καλό είναι η ύπαρξη ειδικών νευρώνων που ονομάζονται «κάτοπτρα» και, όπως απέδειξαν πειραματικά, χάρη σ’ αυτούς νιώθουμε συναισθήματα συμπόνιας και αλληλεγγύης.

Αυτό πάντως που έχει την μεγαλύτερη σημασία κατά τη γνώμη μου είναι συνειδητά σε κάθε πράξη μας ή σκέψη μας να κάνουμε την αυτοκριτική μας. Να γνωρίζουμε εμείς αν είναι καλή ή κακή και να ξέρουμε ότι αυτές όποιες και αν είναι διαμορφώνουν το πεπρωμένο μας ή αλλιώς το παρελθόν και τον μέλλον μας. Δύσκολο στην πραγμάτωσή του. Αλλά θα πρέπει να προσπαθούμε να αυτοκρινόμαστε, να μην σκεπτόμαστε αρνητικά και να καταπολεμούμε τα μειονεκτήματά μας και προπάντων να ακούμε την καλόπιστη κριτική καλών φίλων! Ίσως έτσι και με αρκετή προσευχή και διαλογισμό όπως λέει και ο φίλος «Vlachos» να καταφέρουμε να κάνουμε τον ανώτερο πνευματικό εαυτό μας να ανέλθει στην επιφάνεια και γίνουμε λίγο καλύτεροι από αυτό που είμαστε.

Λιγότερη ενότητα, λιγότερη κατανόηση, λιγότερη αγάπη και ίσως περισσότερη διαχωριστικότητα είναι αυτά που δίνουν την εντύπωση της ύπαρξης του Καλού και του Κακού. Και η ενότητα αυτή μαζί με την κατανόηση και τέλος την αγάπη για ότι μας περιβάλλει, στην ολοκληρωμένη μορφή της έρχεται μέσα από βαθιά γνώση του εαυτού μας.

Aν δούμε τις δύο θέσεις του άσπρου και του μαύρου, του όμορφου και του άσχημου, του καλού και του κακού από μία τρίτη θέση, κατανοώντας δηλαδή ότι αυτές οι δυαδικότητες δεν παύουν να είναι προϊόντα της ενότητας, μίας και μόνο αρχής, τότε ερχόμαστε στην κατανόηση χωρίς να εγκλωβιζόμαστε σε μία από τις δύο θέσεις. Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το κάθε τι είναι όπως ένα νόμισμα, με δύο όψεις. Μόνο όταν βλέπουμε και τις δύο όψεις, από πάνω, χωρίς να στεκόμαστε σε καμία από τις δύο, τότε καταλαβαίνουμε τι είναι αυτό που εξετάζουμε και γνωρίζουμε την αλήθεια.