Δογματισμός

Αντιγράφω από το λεξικό του Τριανταφυλλίδη:

δογματισμός ο : 1. έλλειψη κριτικής σκέψης και προσκόλληση σε κάποια θεωρία, αρχή ή δοξασία που δε στηρίζεται σε αποδείξεις ή που θεωρείται επιστημονικά ξεπερασμένη: Ο τυφλός ~ και η διαλεκτική είναι δύο διαμετρικά αντίθετες έννοιες.

2. (φιλοσ.) θεωρία που δέχεται ότι με τη χωρίς όρια λογική δύναμη του νου είναι δυνατή η απόλυτη γνώση.

Αυτή την έλλειψη κριτικής στη σκέψη θα ήθελα να δούμε παρέα σήμερα, εξετάζοντας αν και κατά πόσο υπάρχει στις διάφορες εκφάνσεις της ζωής μας, που οδηγεί και πως μπορεί να αντιμετωπιστεί.

1. Ο δογματισμός στη ζωή μας

Θα εξετάσουμε ξεχωριστά την θρησκεία, την ιδεολογία και τους θεσμούς αν και σε πολλά σημεία οι έννοιες επικαλύπτονται.

α.) Θρησκεία

Όταν φέρνουμε στο μυαλό μας την λέξη δόγμα αυτόματα σκεφτόμαστε την θρησκεία. Πράγματι, εκεί υπάρχει το δυνατότερο παράδειγμα του τυφλού δογματισμού. Είναι το γνωστό "πίστευε και μη ερεύνα". Η πίστη που δεν επιδέχεται ερωτήσεις και αποτελεί μία χωρίς άμυνα βεβαιότητα. Είναι βεβαιότητα γιατί μας δόθηκε με θεία αποκάλυψη και δεν χρειάζεται καμία άμυνα γιατί δεν μπορείς να αμφισβητήσεις την θέληση του δημιουργού. Όμως κανείς δεν κάνει τον κόπο να αμφισβητήσει την ερμηνεία της εκάστοτε εκκλησίας πάνω στο θεϊκό κείμενο. Ειδικά από την στιγμή που υπάρχουν τόσο διαφορετικές ερμηνείες πάνω στο ίδιο κείμενο για να μην σχολιάσουμε την πληθώρα διαφορετικών κειμένων και όλες τις γλώσσες που χρειάστηκε να μάθει το Υπέρτατο Ον για να μας κοινωνήσει το θέλημα του.

β.) Ιδεολογία

Αυτή η αυτόματη όμως σύνδεση του δόγματος με την θρησκεία μας εμποδίζει να δούμε την επιρροή του σε άλλες πτυχές της ζωής μας. Το δόγμα υπάρχει και βασιλεύει και στις ιδεολογίες.

Στην φιλοσοφία βλέπουμε στον δεύτερο ορισμό ότι αποτελεί μια θεωρία. Θεωρία που διατύπωσαν πρώτοι οι Ίωνες φιλόσοφοι. Σίγουρα είναι ενθαρρυντικό να γνωρίζεις ότι μπορείς να γνωρίσεις όλη την αλήθεια αλλά δεν λαμβάνει υπόψιν τις περιορισμένες δυνατότητες της ανθρώπινης κατανόησης. Αυτές οι περιορισμένες δυνατότητες απασχόλησαν πολλούς φιλοσόφους από τους οποίους ενδεικτικά αναφέρω τον Λοκ (J. Locke: Of the Conduct of Understanding, 1706), το Χιούμ (D. Hume: An Enquiry Concerning Human Understanding, 1748), τον Καντ (E. Kant: Critique on Pure Reason - Kritik der reinen Vernunft , 1781). Το κυρίως θέμα ήταν οι a priori (αξιωματικές - χωρίς απόδειξη) παραδοχές - υποθεσεις που κάνουμε ασυναίσθητα στη σκέψη μας και που συνήθως οδηγούν σε λάθος συμπεράσματα. Ας αναφέρω εδώ ότι ο δογματισμός και το δόγμα προέρχονται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα "δοκέω" που σημαίνει σκέφτομαι, υποθέτω και φαντάζομαι. Για το υποθέτω υπάρχει ένα όμορφο λογοπαίγνιο στα αγγλικά που αξίζει να αναφέρω: When you Assume (=υποθέτω) you make an Ass out of yoU and Me (AssUMe) (= όταν υποθέτεις κάνεις τον εαυτό σου και εμένα να φαινόμαστε ανόητοι ή παράλογοι, Ass = το γομάρι, ο γάιδαρος)

Γιαυτό και ο Νίτσε (F. Nietzche: Beyond Good and Evil - Jenseits von Gut und Böse, 1886) συστήνει μεγάλη προσοχή στις εκάστοτε φιλοσοφίες γιατί οι φιλόσοφοι (=εραστές της σοφίας) συνήθως είναι εραστές της δικιάς τους σοφίας.

Κάνοντας ένα βήμα παραπέρα και πηγαίνοντας από την φιλοσοφία στην πολιτική φιλοσοφία διαπιστώνουμε το δογματισμό και στις πολιτικές ιδεολογίες. Έτσι για παράδειγμα είχαμε τον πρώην υπαρκτό σοσιαλισμό ο οποίος ήταν μια δογματική προσαρμογή στην ιδεολογία του Μαρξ που όλοι ξέρουμε που οδήγησε. Όμως και στις μέρες μας, όπου και αν κοιτάξουμε γύρω μας, βλέπουμε μια δογματική εφαρμογή πολιτικής σκέψης. Εύκολα αναγνωρίσιμη σε τυραννικά καθεστώτα αλλά πολύ δυσκολότερα σε "δημοκρατίες". Όπως ακριβώς στην θρησκεία, έχουμε και εδώ διάφορες αξιωματικές ερμηνείες της δημοκρατίας οι οποίες δεν μπορούν να υποστούν κριτική από ανθρώπους που ανατράφηκαν και έχουν κατηχηθεί από αυτές. Και αυτοί που έχουν μάτια να δουν μπορούν να καταλάβουν ότι οδηγούν με ιλιγγιώδη ταχύτητα στην καταστροφή με όμορφα και πομπώδη λόγια. Από το ίδιο βιβλίο του Νίτσε (1886 παρακαλώ) ένα ενδιαφέρον απόσπασμα:

... νιώθω ότι έχω καθήκον τόσο ανάμεσα μας όσο και για τους μεταγενέστερους να αποτινάξω από πάνω μας μια αρχαία και ηλίθια προκατάληψη και παρανόηση, η οποία έχει για πολύ καιρό επισκιάσει την έννοια "ελεύθερο πνεύμα" σαν μια ομίχλη. Σε όλες τις χώρες της Ευρώπης όπως και σ' αυτές της Αμερικής υπάρχει σήμερα κάτι που χρησιμοποιεί λανθασμένα αυτό το όνομα, ένα πολύ στενό, εσώκλειστο, αλυσοδεμένο είδος μυαλών που στην πραγματικότητα επιθυμούν το αντίθετο από αυτό που μας λένε οι στόχοι και τα ένστικτά μας. (...) εύγλωττοι και ακούραστοι σκλάβοι σε ορνιθοσκαλίσματα του δημοκρατικού γούστου και των "μοντέρνων ιδεών" του, (...) Με όλη τους την δύναμη θα ήθελαν να αγωνιστούν για μια παγκόσμια ευτυχία "πράσινων λιβαδιών για τα κοπάδια", με την ασφάλεια, την σιγουριά, την άνεση και μια βολικότερη ζωή για όλους. Τα δύο πιο συχνά αναφερόμενα δόγματα και ποιηματάκια τους είναι η "ισότητα δικαιωμάτων" και η "συμπόνια για όλους όσους υποφέρουν" - και τα δεινά τα θεωρούν σαν κάτι που πρέπει να καταργηθεί.

Γράφοντας αυτό το άρθρο έτυχε ο φίλος Αγης Γηος να κάνει μια δημοσίευση που καλύπτει άριστα το συγκεκριμένο θέμα. Για όποιον ενδιαφέρεται να εμβαθύνει παραπάνω το συνιστώ ανεπιφύλακτα.

γ.) Θεσμοί

Όταν υποδείγματα συμπεριφοράς και ιδεολογίας γίνονται σχετικά εμφανή, διαρκή και αυτόνομα, καλούμε αυτά τα υποδείγματα θεσμούς. Τους πιο ακραίους από αυτούς τους ονομάζουμε ολοκληρωτικούς θεσμούς. Παραδείγματα είναι ο στρατός, οι φυλακές, τα σχολικά οικοτροφεία, τα κοινόβια, τα μοναστήρια, τα ψυχιατρεία, οι διάφορες λατρείες κ.ο.κ.

Όλα τα παραπάνω είναι δογματισμοί οι οποίοι κυβερνούν κυριολεκτικά όλες τις όψεις της ζωής των μελών τους. Τα άτομα αυτά αρχικά στερούνται κάθε προηγούμενη κοινωνική ταυτότητα : τα κεφάλια ξυρίζονται, φοράνε στολές, χάνουν τον έλεγχο των περιουσιακών τους στοιχείων, η καθημερινή συμπεριφορά τους ρυθμίζεται, και υπόκεινται στην απόλυτη εξουσία των ανωτέρων τους. Σ' αυτή την κατάσταση μαθαίνουν τους ιδιαίτερους τρόπους του κάθε θεσμού για να σκέφτονται, να δρουν και να αισθάνονται και οι οποίοι δεν χρειάζεται να είναι οι ίδιοι που έχει γενικά η κοινωνία. Αυτή η εμπειρία αλλάζει το άτομο και μπορεί πολλά χρόνια αφού αφήσει ένα τέτοιο θεσμό να συνεχίσει να του επηρεάζει την σκέψη και τα συναισθήματα. Ο ακραίος αυτός έλεγχος συμπεριφοράς που δημιουργούν αυτοί οι θεσμοί συχνά παράγει ακραία ηθικά αποτελέσματα: από τους μοναχούς που ζουν μια άγια ζωή αυτο-αποκλεισμένοι από την κοινωνία ως τα βάσανα που βιώνουν οι έγκλειστοι σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης.

2. Τα αποτελέσματα του δογματισμού

Είδαμε ήδη κάποια ακραία αποτελέσματα στο τρίτο σκέλος το οποίο αναφερόταν στους θεσμούς. Όμως υπάρχουν πάρα πολλοί άλλοι θεσμοί λιγότερο ακραίοι αλλά το ίδιο επικίνδυνοι αφού και αυτοί διαχέονται από το ίδιο πνεύμα δογματισμού. Τέτοιοι είναι για παράδειγμα η μόδα, η εκάστοτε δημοκρατία, η αστυνομία, τα κόμματα, οι δημόσιες υπηρεσίες, τα ΜΜΕ, οι μεγάλοι οργανισμοί (ΟΗΕ, ΝΑΤΟ, ΠΟΥ, ΠΟΦ) αλλά και οι πολυεθνικές εταιρίες. Εδώ θα πρέπει να τονίσω ότι συνήθως οι άνθρωποι γίνονται οικειοθελώς μέλη σε τέτοιες οργανώσεις. Όλοι οι παραπάνω θεσμοί ρυθμίζουν κανόνες συμπεριφοράς και ελέγχουν τυχόν παρεκκλίσεις από τα πρότυπα τους. Υποστηρίζουν δε μέσω του δόγματος τους ότι κατέχουν την αλήθεια, είναι οι σύγχρονοι Ίωνες δογματιστές. Είναι φανερό ότι αυτό που προσπαθούν να δημιουργήσουν είναι ανθρώπους χωρίς προσωπικότητα, χωρίς κριτική σκέψη. Άβουλα, υπάκουα όντα που οι ιδέες τους, οι πράξεις τους αλλά και τα συναισθήματα τους μοιάζουν καταπληκτικά. Σαν ένα στρατό από ρομπότ προηγμένης τεχνολογίας που συνειρμικά οδηγεί τον νου σε αυτά που αναφέρει στις μικρές ιστορίες του ο Ισαάκ Ασίμοφ με τίτλο I, Robot. Ας μου επιτραπεί αυτή η πτήση (λόγω ονόματος βεβαίως, βεβαίως) για να αναδείξω τους προβληματισμούς που μου χάρισε αυτό το βιβλίο σε σχέση με την πραγματικότητα και όχι την επιστημονική φαντασία. Θεωρώ ότι το βιβλίο αξίζει να διαβαστεί μια φορά σαν να μιλάει για εμάς τους ανθρώπους και όχι για τα ρομπότ.

3. Αντιμετώπιση του δογματισμού

Ακριβώς όπως το ρομπότ ήρωας του βιβλίου το οποίο αναπτύσσει συνείδηση, έτσι και εμείς πρέπει να την καλλιεργήσουμε. Αρχίζοντας με το να έχουμε συνείδηση τι πραγματικά ξέρουμε. Δύσκολη αποστολή αλλά μπορεί να βοηθηθεί από την λογική με τον τρόπο που μας προτρέπει το λατινικό ρητό "reductio ad absurdum" ή το γνωστότερο σε μας "Εις άτοπον απαγωγήν" με λογικά, καθαρά επιχειρήματα να αποδεικνύουμε τον εκάστοτε παραλογισμό του δόγματος - αξιώματος - υπόθεσης. Να μάθουμε να διαβάζουμε και να ακούμε προσεκτικά και πέρα από τις λέξεις. Με σχολαστικότητα και χωρίς να ντρεπόμαστε να παραδεχτούμε ότι δεν ξέρουμε τίποτα. Γιατί τότε το λάθος όχι μόνο δεν είναι κάτι μεμπτό, αλλά πιθανότατα δεν θα γίνει κιόλας, τουλάχιστον όχι με την συχνότητα που γίνεται όταν χρησιμοποιούμε την λογική βασισμένη σε αξιώματα που δεν αποδεικνύονται. Προς αποφυγή παρεξηγήσεων δεν υποστηρίζω ότι δεν μπορούμε να κάνουμε υποθέσεις, γιατί τότε δεν θα φτάναμε και σε συμπεράσματα, αλλά ας είμαστε τουλάχιστον τόσο προσεκτικοί: να τις εξετάζουμε από όσες οπτικές γωνίες μπορεί ο καθένας, να τις συζητάει με τους φίλους του και τέλος ακόμα και αν δεν βρει κάτι που να τις καταρρίπτει ας έχει στο νου του ότι δεν αποτελούν το στερεό οικοδόμημα της σκέψης του.

Πρέπει να αρχίσουμε να αμφισβητούμε και να γίνουμε πιο κριτικοί αν θέλετε και πιο κυνικοί (δες Λουκιανός: διάλογος Ερμότιμος) σε ότι θεωρούσαμε ως σήμερα και μετά από κατήχηση και προπαγάνδα χιλιάδων χρόνων ως δεδομένο αν θέλουμε να κατανοήσουμε την διαφορά ανάμεσα στην ανακάλυψη και την εφεύρεση. Να αντιστεκόμαστε σε ότι θέλουν τα ρεύματα της εποχής να μας πλασάρουν. Αν θέλουμε να αντικρίσουμε κάποτε πιο καθαρά μια άποψη της αλήθειας. Λέω μια άποψη γιατί καλό είναι να έχουμε υπόψιν μας ότι αντίθετα από όσα μας διαβεβαιώνουν όλων των ειδών οι δογματιστές (φιλόσοφοι, δάσκαλοι αρετής, ιερείς, μυστικοί, και πολιτικοί σκοταδιστές όλων των εθνών), η αλήθεια όπως και η αρετή είναι μη διδακτέα και ποτέ δεν μπορεί να γίνει ολόκληρη κτήμα του ανθρώπου (Πλάτων: διάλογοι Μένων, Πρωταγόρας). Συγχωρέστε μου ακόμα μια μικρή πτήση: είναι σαν τη χελώνα στο παράδοξο του Ζήνωνα και εμείς ο Αχιλλέας, που όσο και πιο γρήγορα από αυτήν να τρέχουμε ποτέ δεν θα την φτάσουμε γιατί έχει ένα προβάδισμα και πάντα θα το διατηρεί. Όποιος όμως μπει στον κόπο να την κυνηγήσει θα βρει το δέντρο της γνώσης και όπως είπε και ο Νίτσε όπου υπάρχει το δέντρο της γνώσης, υπάρχει και ο παράδεισος!

Τροφή για τη σκέψη / Food for thought