ΗΘΙΚΗ

Ο όρος ηθική προέρχεται από τη λέξη ήθος, που σημαίνει χαρακτήρας, συμπεριφορά. Η χρησιμοποίηση του όρου "ηθική" καθιερώθηκε από τον Αριστοτέλη που ονόμασε έτσι τις αρετές στις οποίες βασίζονται οι πράξεις μας.

Βέβαια η ηθική σχετίζεται άμεσα και με την πνευματική μας ανάπτυξη είναι το ζήτημα της ποιότητας του χαρακτήρα μας. Ενδιαφερόμαστε για απόκτηση εμπειριών, γνώσεων, μελετούμε βιβλία και διδασκαλίες, ξεχνούμε όμως τον χαρακτήρα μας. Οι διάφορες θρησκείες δίνουν μεγάλη σημασία στο θέμα αυτό.

Το ερώτημα όμως είναι: Είμαστε τελικά καλοί άνθρωποι, εργαζόμαστε για το καλό; Η ερώτηση αυτή ακούγεται απλοϊκή στα αυτιά μας, όμως έχει τεράστια σημασία για την πρόοδό μας και η απάντηση σε αυτή δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση, διότι το ονειροπαρμένο εγώ μας έχει πάντοτε την τάση να αποδίδει στον χαρακτήρα μας προτερήματα που ενδεχομένως δεν διαθέτουμε. Έτσι νοιώθουμε σπουδαιότεροι (ή κατώτεροι) από αυτό που στην πραγματικότητα είμαστε. Τέτοιου είδους αυταπάτες στέκονται σαν ένα τεράστιο εμπόδιο ανάμεσα σε εμάς και την πραγματική μας κατάσταση, εμποδίζουν την αυτογνωσία και δεν μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε την σωστή εικόνα για τον εαυτό μας.

Τι είναι άραγε η ηθική; Η Ηθική ορίζεται ως το σύνολο των ηθικών κανόνων που διέπουν τις διάφορες κοινωνίες, σύγχρονες και παλιότερες, η συσσωρευμένη πείρα που προκύπτει από την εφαρμογή ή μη των κανόνων αυτών.

Οι έννοιες όμως αυτές ποικίλουν από εποχή σε εποχή και από λαό σε λαό. Οι διάφορες εθιμικές καταστάσεις που συνεχώς τροποποιούνται και καθορίζουν το τι είναι η κατά τόπους και χρόνους ηθική. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η ηθική καθορίζεται από τα ήθη και τα έθιμα ενός λαού. Είναι κάτι το μεταβλητό, υποκειμενικό και αμφισβητήσιμο. Υπάρχει όμως αντικειμενική ηθική στην οποία μπορούμε να βασιστούμε και η οποία δεν αλλάζει με την πάροδο του χρόνου και που να είναι ανεξάρτητη από ήθη, έθιμα, συνήθειες και κοινωνικές συνθήκες. Κάτι που δεν εξαρτάται από τις ορέξεις του καθενός;

Αυτήν την μορφή ηθικής μπορούμε να πούμε ότι εκφράζει λεγόμενη φωνή της συνείδησής μας, με την φωνή της καρδιάς μας, που θα μας πληροφορήσει πότε πράττουμε σωστά και πότε λάθος. Πάντοτε όμως με την προϋπόθεση ότι το αισθητήριο της καρδιάς μας δεν είναι μολυσμένο, τουλάχιστον σε μεγάλο βαθμό, από τον εγωισμό και την κακία μας και δεν έχει μπερδευτεί η λογική μας σκέψη από τις διάφορες απόψεις περί καλού, που κυκλοφορούν στην κοινωνία. Αν λοιπόν αυτό το αισθητήριο όργανο είναι υγιές θα μας πληροφορεί το τι είναι καλό και τι κακό, ανάλογα με την κάθε περίσταση.

Η αντικειμενική ηθική λοιπόν δεν έχει καμία σχέση με κανόνες. Είναι προσαρμοστική, ανάλογα με τις ιδιομορφίες της κάθε περίπτωσης, πράγμα που οι κανόνες δεν μπορούν να το πράξουν γιατί είναι άκαμπτες δογματικές γενικότητες. Αυτός ο οποίος απορρίπτει τους κανόνες και επικοινωνεί με την φωνή της δικής του συνείδησης, δεν έχει καμία σχέση με δόγματα, θεωρίες και την λεγόμενη κοινή γνώμη. Υπακούει στην δική του εσωτερική πηγή της ηθικής και έχει, όπως λέμε, ανοιχτό μυαλό. Όχι όμως με την έννοια της ευμεταβλητότητας, ή της αποδοχής του κακού σαν να μην διαφέρει σε τίποτε από το καλό, αλλά με την έννοια της ανταπόκρισης σε κάθε ιδιαίτερη και ξεχωριστή περίπτωση με τον κατάλληλο μη τυπικό, αλλά ουσιαστικό τρόπο. Αν κάνουμε μια τολμηρή σκέψη θα λέγαμε ότι ο άνθρωπος που λειτουργεί έτσι δημιουργεί, μάλλον εφευρίσκει, έναν διαφορετικό ηθικό κανόνα για κάθε περίσταση. Όχι όμως αυθαίρετο προκειμένου να βολευτεί, αλλά διαισθητικά βασισμένο σε αιώνιους σταθερούς πνευματικούς νόμους, που υπερβαίνουν τα δόγματα και την διανοητική κατανόηση και είναι προσαρμοσμένος στην τρέχουσα πραγματικότητα, χωρίς φαντασιώσεις και ξένες επιρροές.

Ένας τέτοιος άνθρωπος έχει συμπεριφορά ακατανόητη από τους πολλούς. Τέτοια ήταν η στάση του Ιησού σε σχέση με τα έθιμα της εποχής του. Συγχωρούσε παραπτώματα γυναικών (τότε δεν τις είχαν πολύ σε εκτίμηση), τις υπερασπιζόταν μπροστά σε όλους λέγοντας το περίφημο – ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω – έδινε όμως και κάποιες συμβουλές σε αυτές, δείχνοντας έτσι ότι δεν εγκρίνει την συμπεριφορά τους. Αυτό έδειχνε ως κάτι αρνητικό, ή τουλάχιστον αντιφατικό, αν χρησιμοποιήσουμε σαν κριτήρια τα ήθη και τα έθιμα της εποχής του. Σύμφωνα όμως με την δική του ηθική ήταν κάτι σωστό και η καταλληλότερη αντίδραση στο πρόβλημα του είχε να αντιμετωπίσει. Αυτός λειτουργούσε έξω από κανόνες. Έλεγε ότι το Σάββατο έγινε για τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος για το Σάββατο. Το πνεύμα δεν μπορούμε να το κλείσουμε σε κανόνες, δεν υπακούει σε αυτούς. Είναι απόλυτα προσαρμοσμένο στις ανάγκες της πραγματικότητας.

Η ουσιαστική ηθική λοιπόν είναι η επαφή με την ίδια την φωνή της συνείδησής μας. Αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο, διότι είμαστε επηρεασμένοι από τις τρέχουσες απόψεις, από τα θρησκευτικά και φιλοσοφικά δόγματα, από την ανατροφή μας, από την διάθεσή μας την κάθε στιγμή, από τις παραξενιές μας και γενικώς από αυτό που μας βολεύει. Ερευνώντας όμως σταθερά μέσα μας, με ειλικρίνεια, με επιμονή και σε συνάρτηση πάντα με την άμεση πραγματικότητα, κάνοντας ασφαλώς πειραματισμούς και λάθη, κατορθώνουμε σιγά σιγά να ξεδιαλύνουμε την φωνή της ηθικής μέσα μας και να αφουγκραζόμαστε τις υποδείξεις της. Η αντικειμενική ηθική είναι μία αίσθηση ισορροπίας ανιδιοτέλειας και πίστης. Είναι εγγενή ικανότητα να βάζει κανείς τον εαυτό του στην θέση των άλλων. Διαφέρει πολύ από τα καθιερωμένα, τα καθώς πρέπει, τις θρησκοληπτικές ενοχικές φοβίες και τα πάντοτε ύποπτης προέλευσης "μη".

Όποιος κατορθώσει να ξεδιαλύνει την φωνή της πραγματικής του συνείδησης, ανάμεσα στις πολλές άλλες ξένες φωνές, θα βρει τον δάσκαλο μέσα του. Θα έχει μια ασφαλή πυξίδα που θα τον καθοδηγεί στις διάφορες περιστάσεις της ζωής του. Οι κανόνες και οι πάσης φύσης δεκάλογοι χρειάζονται σε εκείνους που δεν έχουν ζωντανή επικοινωνία με την φωνή της καρδιάς τους. Μας συγκρατούν από τον ηθικό κατήφορο, είναι όμως άκαμπτες δογματικότητες που πολλές φορές μας οδηγούν σε αδέξιες συμπεριφορές εκτός πραγματικότητας, ίσως και σε φανατισμό.

Γενικότερα σαν ανώτερα πνευματικά όντα, σαν τέκνα του Θεού που είμαστε θα πρέπει να ξεφύγουμε από από τους δεκάλογους, από τον αρνητισμό των συναισθημάτων μας και από το βόλεμα της αυτοδικαιολογίας. Θα πρέπει να βλέπουμε τα πράγματα σφαιρικά και να μπαίνουμε και στην θέση των άλλων πριν τους καταδικάσουμε.