Αλτρουισμός

Οι άνθρωποι γέννιουνται ή γίνονται αλτρουιστές; Τι είναι αλτρουισμός και γιατί υπάρχει αυτή η θεία αρετή;
Αλτρουισμός είναι η αγάπη για το συνάνθρωπο, φιλαλληλία, ανθρωπισμός, ανθρωπιά, ουμανισμός, είναι η φροντίδα του ανθρώπου για το καλό των συνανθρώπων του, χωρίς να ζητά ανταλλάγματα. Ο αλτρουιστής εκδηλώνει ενδιαφέρον και κάνει ότι μπορεί, χωρίς να υπολογίζει τα προσωπικά του συμφέροντα. Βάζει το καλό των άλλων ανθρώπων πάνω από κάθε ταπεινό συμφέρον του.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αλτρουιστή είναι ο Χριστός, που, για να σώσει τους ανθρώπους, θυσίασε το πιο πολύτιμο αγαθό που είχε τη ζωή του. Ο αλτρουισμός είναι αντίθετος προς τον εγωισμό. Ο εγωισμός επιδιώκει κάθε ενέργεια του ανθρώπου, ακόμη και των άλλων να αποσκοπεί στο δικό του συμφέρον, ακόμη κι αν κάνει κακό στους άλλους.
«Ο εγωιστής συγκεντρώνει τον κόσμο στον εαυτό του, ενώ ο αλτρουιστής δίνει τον εαυτό του σε όλο τον κόσμο» (Στοβαίος).

O άνθρωπος λένε οι επιστήμονες είναι βιολογικά προορισμένος να συνεργάζεται. H επιλογή της συνεργασίας και της αλτρουιστικής συμπεριφοράς ερεθίζει τα κέντρα της ευχαρίστησης στον εγκέφαλο. Αυτό το «νευρωνικό κύκλωμα» ανταμοιβής πιθανότατα αποτελεί τη βάση του αλτρουισμού. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή: στη σαβάνα της Πλειστοκαίνου εποχής οι άνθρωποι άρχισαν να ζουν σε ομάδες, διότι ήταν σχεδόν αδύνατο να ζήσουν μόνοι τους από πρακτική - και όχι από συναισθηματική - άποψη.

Σύμφωνα με τον Eccles, το πρώτο απτό δείγμα αλτρουιστικής πράξης έρχεται πριν από 60.000 χρόνια: βρέθηκε ο σκελετός ενός ανθρώπου Νεάντερταλ με εκ γενετής προβλήματα τέτοιου είδους, που δεν θα μπορούσε να επιβιώσει ως την ηλικία των 40 ετών αν δεν τον είχαν φροντίσει οι δικοί του άνθρωποι, π.χ. δίνοντάς του μασημένη τροφή. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με το δαρβινικό δόγμα της επιβίωσης του ισχυροτέρου.

H πρώτη ένδειξη ότι ο αλτρουισμός έχει βιολογική βάση βρέθηκε το 1984, σε πειράματα με πιθήκους που έμαθαν να τραβάνε δύο αλυσίδες: στη μία περίπτωση τραβώντας την αλυσίδα εξασφάλιζαν φαγητό, ενώ στη δεύτερη περίπτωση εξασφάλιζαν περισσότερο φαγητό αλλά ταυτόχρονα έβλεπαν ότι δινόταν ηλεκτροσόκ σε κάποιον άλλο πίθηκο. Πολύ σύντομα η πλειονότητα των πιθήκων του πειράματος προτιμούσε να τραβάει την αλυσίδα που δεν συνεπαγόταν ηλεκτροσόκ για τους άλλους, παρά το ότι σήμαινε λιγότερο φαγητό. Το συμπέρασμα; Τα άτομα στενοχωριούνται με τον πόνο του άλλου και προβαίνουν σε πράξεις για να τον σταματήσουν, ακόμη και αν οι ίδιοι χάνουν κάτι.

Ο Giacomo Rizolatti του Πανεπιστημίου της Πάρμας στην Ιταλία και ο Marco Iacoboni, νευροψυχίατρος στο Πανεπιστήμιο του Λος Αντζελες εντόπισαν «νευρώνες-καθρέφτες» στον προκινητικό φλοιό του εγκεφάλου πιθήκων και ανθρώπων. Το χαρακτηριστικό αυτών των νευρώνων είναι ότι ενεργοποιούνται τόσο όταν το άτομο κάνει μια πράξη όσο και όταν παρακολουθεί τον πειραματιστή να προβαίνει στην ίδια πράξη. Οι επιστήμονες συμπέραναν ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι «καλωδιωμένος» να αντιλαμβάνεται τη συναισθηματική εμπειρία του άλλου και να κινητοποιείται για να κάνει κάτι.

Με την τεχνική του f MRI βρέθηκε ότι υπάρχει μια βιολογικά προκαθορισμένη βάση για αλτρουιστική συμπεριφορά: συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου ενεργοποιούνται όταν τα εξεταζόμενα υποκείμενα έπαιζαν το παιχνίδι «δίλημμα του φυλακισμένου» και αποφάσιζαν να δείξουν εμπιστοσύνη και να συνεργαστούν μεταξύ τους, παρά να αλληλοπροδοθούν για άμεσο κέρδος, λένε ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Emory (η έρευνα δημοσιεύθηκε στην επιστημονική επιθεώρηση «Neuron»). H έρευνα αυτή για πρώτη φορά δείχνει ότι η συνεργασία και ο αλτρουισμός αποτελούν εσωτερική ανταμοιβή για τον εγκέφαλο, ακόμη και όταν υπάρχει εξωτερική πίεση για το αντίθετο, δηλώνει ο Δρ Berns. H βάση του αλτρουισμού είναι βιολογική: είτε γενετικά προγραμματισμένη είτε εξελισσόμενη μέσω της κοινωνικοποίησης στην παιδική και εφηβική ηλικία.

Ο εξελικτικός βιολόγος Richard Dawkins στο βιβλίο του «Selfish Gene» εξηγεί ότι τα γονίδια συμπεριφέρονται σαν να είναι οντότητες με προσωπικό συμφέρον. Και αφού ο άνθρωπος αποτελείται από γονίδια, άρα είναι ένας οργανισμός που δημιουργήθηκε από γονίδια για να αυξηθούν οι πιθανότητες της αναπαραγωγής αυτών των γονιδίων. Τα γονίδια θεωρούνται «εγωιστικά», με την έννοια ότι ο μόνος λόγος ύπαρξής τους είναι η επιβίωσή τους. H συνεργασία και ο αλτρουισμός είναι εξίσου σημαντικά με τον ανταγωνισμό για την επιβίωση των γονιδίων.

Οι δρες John Tooby και Leda Cosmides προτείνουν ότι η συγγενική επιλογή είναι η δύναμη πίσω από το ένστικτο για την ευρύτερη συνεργασία στη σύγχρονη εποχή. Αυτή η ιδέα ονομάζεται «υπόθεση του μεγάλου λάθους». Ο άνθρωπος εξελίχθηκε στη σαβάνα, όπου ήταν απαραίτητη η συνεργασία για τροφή, καταφύγιο και ασφάλεια, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι τα συγγενικά γονίδια θα επιβίωναν. Ο εγκέφαλός μας προσαρμόστηκε στις απαιτήσεις της σαβάνας και όχι στις πολυσύνθετες σύγχρονες κοινωνίες, τις οποίες «λανθασμένα» εκλαμβάνουμε ως συγγενικές ομάδες. Επομένως, η συνεργασία στη σύγχρονη εποχή είναι κατά κάποιον τρόπο δυσλειτουργικό υποπροϊόν της συγγενικής επιλογής. Ετσι εξακολουθούμε να βοηθούμε τον διπλανό μας ακόμη και όταν δεν έχουμε άμεσο όφελος, αφού δεν διαθέτει σημαντικό ποσοστό των γονιδίων μας, σε αντίθεση με την οικογένειά μας.

Πρόσφατες έρευνες στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν και στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Μασαχουσέτης έδειξαν ότι ο αλτρουισμός βελτίωσε την ψυχική και σωματική υγεία καθώς και τη μακροζωία 400 ηλικιωμένων ζευγαριών. Πιθανότατα υπεύθυνος είναι ο βιολογικός μηχανισμός που καταστέλλει τις αντιδράσεις στρες και ενδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα, που είναι άμεσα συνδεδεμένο με τον εγκέφαλο και τα συναισθήματα. Άλλη πιθανή εξήγηση προτείνει ότι ο αλτρουισμός εξουδετερώνει τη μοναξιά και την κοινωνική απομόνωση - παράγοντες επικινδυνότητας για ψυχική δυσφορία, ασθένειες και θάνατο μέσω της ενεργοποίησης των οδών του στρες στον εγκέφαλο. \ Ερευνητές της Ιατρικής Σχολής του Χάρβαρντ παρακολούθησαν απόφοιτους για 40 χρόνια και βρήκαν ότι ο αλτρουισμός αποτελεί έναν από τους σημαντικούς παράγοντες που βοήθησαν αυτά τα άτομα να αντεπεξέλθουν στο καθημερινό στρες.

Ο αλτρουισμός ενεργοποιεί τις ορμόνες της καλής διάθεσης, τις ενδορφίνες του εγκεφάλου, καταλήγοντας στην αίσθηση του «ανεβάσματος», δηλαδή ζεστασιάς, αυξημένης ενεργητικότητας και ευφορίας που δηλώνουν ότι αισθάνονται όσοι βοηθάνε συνανθρώπους τους.

Πάντως στις μέρες μας οι άνθρωποι είναι γοητευμένοι και φυλακισμένοι στον κλοιό των προσωπικών ενδιαφερόντων τους. Όμως αυτή η στάση αν εξεταστεί σε σχέση με την υπόλοιπη φύση θα διαπιστωθεί ότι είναι μια μοναδική εξαίρεση.

Όπου κι αν στρέψουμε την προσοχή μας, διαπιστώνουμε ότι η ατομικότητα ξεχωρισμένη από την υπόλοιπη ομάδα της, μένει αβοήθητη και αναποτελεσματική. Ο άνθρωπος ως ένα σύνολο ατόμων, κυττάρων και οργάνων, είναι ένας μικρόκοσμος που ανατυπώνει το μακροκοσμικό του αρχέτυπο όπου κάθε κύτταρο και άτομο αν αποκοπούν από το σύνολό τους και δεν θα συν-λειτουργήσουν, θα παρουσιάσουν μια ασθένεια ή και θάνατο. Ας δούμε τις πέτρες ή τα μέταλλα. Αν και αποτελούνται από όμοια άτομα, στην πραγματικότητα καθένα εξ αυτών δεν είναι η πέτρα ή το μέταλλο. Όμως όλα μαζί αποδίδουν ένα σχήμα και μια κατάσταση εξέλιξης, δείχνοντας έτσι ότι χιλιάδες άτομα συνεργάζονται για έναν κοινό σκοπό. Αυτό θα λέγαμε ότι είναι αλτρουϊσμός που πρωτο-εμφανίζεται μέσα από μια αναγκαία συνύπαρξη και συνεργασία.

Αλτρουϊσμός είναι το έργο και συνάμα είναι η φύλαξη και η ασπίδα και προσπάθεια του ενός για τους άλλους - – και είναι μια αρχή για τη Φύση και ένα αξίωμα ηθικής για τον άνθρωπο.

Ποιο από τα δύο θα πρέπει να ακολουθήσει ο άνθρωπος; Το μονοπάτι τουΚοσμικού Νου που φέρνει εσωτερική και εξωτερική υγεία, εσωτερική και εξωτερική δύναμη ενώνοντας το έσω με το έξω; Ή το μονοπάτι της ιδιοτέλειας;

Η αγάπη, στον κόσμο μας εμφανίζεται με δύο όψεις. Στην ανώτερη όψη της, την πνευματική, εκφράζει την αδελφοσύνη, την αλληλεγγύη, τον αλτρουϊσμό, τη δικαιοσύνη, την κατανόηση, τη θυσία για το σύνολο της ζωής, την αφοσίωση στις Θείες Ιδέες και την υπηρεσία για την εφαρμογή τους στον φυσικό κόσμο. Στην κατώτερη όψη της, την ανθρώπινη, γίνεται τάση για προσωπική ικανοποίηση, προσκόλληση στο χωριστικό Εγώ, ιδιοτέλεια και λατρεία του εαυτού. Είναι η αγάπη για ό,τι αποτελεί το πεπερασμένο και πρόσκαιρο.

Σκοπός της ανθρώπινης ζωής είναι η μεταστροφή της ανθρώπινης φύσης από κατώτερη και υλική σε ανώτερη και πνευματική. Έτσι τουλάχιστον μας λένε οι σοφοί, οι μύστες και οι προφήτες του πλανήτη. Για τον σοφό η «αγάπη» δεν είναι μόνο μια λέξη που χρησιμοποιείται για να εκφράσει την ανάγκη της προσωρινής συνύπαρξης και ικανοποίησης. Για τον σοφό, η Αγάπη είναι πράξη! Μια πράξη θυσίας και προσφοράς, που αποδεικνύει το σταθερό και πραγματικό ενδιαφέρον για τον άλλον, τη συμμετοχή σε ένα «πνευματικό γίγνεσθαι», τη σύμπραξη σε μια προσπάθεια για την ευημερία του συνόλου.

Ο Μένανδρος είχε πει «Τούτ’ εστί το ζήν, μη σε αυτώ ζην μόνω (Ζωή είναι να μη ζεις μόνο για τον εαυτό σου)» και «Τούτο μονάχα είναι η ζωή, το να μη ζει κανείς μονάχα για τον εαυτό του». Ομοίως ο Πλάτωνας στο Φαίδων λέει: «Οι ορθώς φιλοσοφούντες αποθνήσκειν μελετώσι. Και τεθνάναι ήκιστα αυτοίς ανθρώπων φοβερόν».

Πάντως η ζωή μας θα γίνει καλύτερη όταν το Εγώ θα γίνει Εμείς όπως έλεγε και ο Γαληνός.